چرمدوزی هنری دستی با پیشینه ای قدیمی که از دیرباز همواره همراه انسان بوده و با گذشت زمان دستخوش تحولات بزرگی شده است. اساس این هنر دستی چرم دباغی شده‎ی با کیفیت است که توسط ابزارهای مخصوص به محصول مورد نیاز تبدیل می‌شود. در این مقاله چرم جانتا به بررسی ابزارها و مراحل تولید محصولات

۱- چرم دوزی چیست؟

چرم ‏‏دوزی یکی از انواع هنرهای دستی آمیخته با ذوق و سلیقه می‌باشد که ماده اصلی آن چرم است. پس از دباغی پوست اولیه، چرم فرآوری شده و قابل استفاده توسط ابزارهای مخصوص به محصول مورد نیاز تبدیل می‌شود. هنرچرم دوزی بسیار متفاوت با فرایند تولید صنعتی می‌باشد که در آن نیروی انسانی جایگزین چرخ هاست.
صنایع دستی چرمی به دلیل تطبیق پذیری با علایق و خواسته‌های مردم بسیار محبوب هستند. شما می توانید برای هر مناسبت از آنها استفاده کنید و همچنان به هر سبک و سیاقی که می‌خواهید طراحی کنید. صنایع دستی ریشه در صنایع دستی روستایی، تمدن‎های باستانی و بسیاری از صنایع دستی خاص که قرن‎هاست به کار گرفته می‌شوند.
بسیاری از صنایع دستی از مواد طبیعی و حتی کاملاً بومی استفاده می‌کنند در حالی که برخی دیگر ممکن است مواد مدرن، غیر سنتی و حتی مواد صنعتی را ترجیح دهند. کالاهای تولیدی و تولید انبوه جزء کالاهای صنایع دستی نیستند.

۲- تاریخچه چرم دوزی

کارهای چرمی یا به طور ساده، خلق اشیاء هنری یا آثار هنری با استفاده از تکنیک‌های شکل دهی، تکنیک‌های رنگ آمیزی یا هر دو است.
چرم در دوران ماقبل تاریخ و باستان (۵۰۰۰۰ قبل از میلاد) بوده است. از زمان آغاز بشریت، بشر توانایی اختراع را نشان داده است.
وقتی انسان ماقبل تاریخ به دنبال شکار غذا بود، فهمیدند که آنها می توانند بیشتر از حیوانات از گوشت آن استفاده کنند، اما این کار بسیار مشکل بود، زیرا مرطوب بود و سریعا متعفن می شد یا خشک می شد و انعطاف خود را از دست میداد، در هر دو صورت استفاده از آن دشوار بود.
آنها دریافتند که پوست آن را می توان به لباس تبدیل کرد و از آن برای محافظت در برابر عناصر استفاده کرد، این ایده سرآغاز استفاده از چرم بود.
یونانیان و رومیان در قرن هشتم چرم را در ترکیب با موارد دیگری بکار گرفتند و صندل‌های معروف، کیف‎های دستی و سپرهای امنیتی اختراع کردند.
علاوه بر این موارد رومی‎ها تعداد زیادی محصولات جدید چرمی، از جمله کمربند، بند، زین و چادر را نیز تولید کردند. در طول قرون وسطی و دوره رنسانس، صنایع دستی با یک رونق خلاق و هنری روبرو شدند.
چرم فقط دباغی نشده بود، بلکه رنگ آمیزی، حکاکی شده، دارای اشکال خاص، مهر و موم شده بودند.

تغییر کاربری های چرم در طول تاریخ

در طول ادوار مختلف، افراد تولید کننده به این تکنیک‎ها بیشتر تسلط پیدا کردند و افراد در دهه‌های اخیر، جلد کتاب، کفش هوادار، پیش بند، کلاه، کیف، مبلمان و موارد دیگر را خلق کردند.
هنگام کار با چرم، به طور کلی مجموعه‎ای از ابزارهای تخصصی وجود دارد که در تجارت مورد استفاده قرار می‎گیرد.
در واقع موارد ضروری بسیار کمی برای شروع وجود دارد، معمولاً براساس ترجیحات و نیازها در طول کار مجموعه وسیعی از ابزارها را بدست می آید.
ابزارهای مناسب می توانند تفاوت زیادی در کار با چرم ایجاد کنند. گروه تولیدی چرم جانتا فعال در زمینه تولید محصولات فاخر چرمی و محصولات تلفیقی چرم و چوب، چرم و پارچه و… دارای سابقه‌ای درخشان می‌باشد.
حال چرم جانتا در این مقاله به تفصیل تمامی ابزارآلات کاربردی در زمینه چرم دوزی را معرفی کرده است.

– مواد مورد نیاز چرم دوزی

۱-۳- چرم

نخستین و قطعا مهم ترین ابزار کار در چرم دوزی، خودِ چرم است، که به صورت طبیعی و مصنوعی در رنگ ها و نقش های گوناگونی وجود دارد.

۲-۳- موم

برای جلوگیری از باز شدن پیچ و تاب نخ، دوخت آسان بروی آن موم می کشند.

۳-۳- چسب

قطعه های چرم، آسترکشی و چسباندن فوم به چرم توسط چسب صورت می گیرد.
هنگام چسب زدن باید به دقت چسب را در سطح مورد نظر پخش کرد و بعد از درنگی کوتاه سطح مورد نظر را چسباند، برای جذب بهتر چسب و نتیجه دلخواه و داشتن سطحی یکدستی بهتر است روی آن یک جسم سنگین قرار دهیم.
نکته مهم در چسباندن این است که به طور یکنواخت و یکدست تمامی قسمت ها را چسب بزنیم تا آستر از چرم جدا نشود.

۳-۴- انواع لایی برای زیبایی چرم

لایی‌ها جهت ایستایی و زیبایی کیف‌ها مورد استفاده قرار می‌گیرد، انواع مختلفی دارد و بسته به نوع کاربرد آن مورد استفاده قرار می‎گیرد.

۱-۳-۴- جورابگیر

برای استحکام بخشیدن به چرم از جورابگیر یا نمدی استفاده می شود، به این دلیل که بین چرم و آستری قرار میگرد رنگ آن اهمیتی ندارد.
نمدی حالتی خشک دارد و اکثرا در کف کیف قرار میگیرند. هدف از این کار حفظ حالت کیف و جلوگیری از حالت شل چرم است.

– قدک

قدک برای ایستاده نگه داشتن کیف مابین آستری و چرم قرار می‎گیرد. یک ورق الیاف سفت و فشرده می‌باشد، علاوه بر کیف در تولید کفش نیز مورد استفاده قرار می‌گیرد.

۳-۳-۴- تکسون

تکسون بدلیل استحکام بالا در ساخت کیف و کفش بکار گرفته میشود، همانند قدک جنس محکمی دارد. در هنگام استفاده از تکسون باید اندازه ی آن از نسبت به چرم کمتر در نظر گرفته شود تا همراه با چرم دوخته نشود.

۴-۳-۴- فوم

برای استحکام بخشیدن و حفظ ظرافت و زیبایی چرم از فوم استفاده می‎شود. فوم نسبت به جورابگیر و تکسون مقاومت و استحکام کمتری دارد و در موارد خاصی مورد استفاده قرار میگیرد، زیرا نرمی خاصی دارد و از شکست در سطح چرم جلوگیری می‎کند. برای کیف‌های معمولی، کناره طبله‌ها استفاده می‌شود.

۵-۳-۴- شلاقی

برای ثابت نگه داشتن حالت کیف و حفظ فرم آن از یک ورق پلاستیک فشرده استفاده می‎شود اما برش آن سخت است. از دو لایه بهم چسبیده تشکیل شده و معمولا در کف کیف و یا بدنه مورد استفاده قرار می‎گیرد.

۴- ابزار مورد نیاز چرم دوزی

تعداد زیادی ابزار کار چرمی موجود است. برخی از آنها بسیار تخصصی هستند و برخی دیگر عمومی هستند. برخی از آنها فقط برای سبک های منحصر به فرد کار چرم استفاده می شوند ، در حالی که برخی دیگر برای هر یک از آنها مفید هستند. واقعیت بزرگ کار چرم این است که می توان آن را با ابزارهای نسبتاً کمی شروع کرد. این بسیار عالی است زیرا می توانید بدون ایجاد یک کارگاه کامل ، احساس مهارت و مهارت را نسبت به این حرفه داشته باشید. همچنین این بدان معناست که می توان بدون هزینه زیادی و یا سرمایه گذاری در منابع قابل توجهی در اوایل ، کار را شروع کرد. چرم دوزی یکی از شاخه های صنایع دستی است که ابزارهای مورد استفاده در آن از تنوع بالایی برخوردار است.
– ابزارهای دوخت

۱-۱-۴- سوزن

اولین ابزار ساخته شده به دست انسان که ضخیم و درشت و دارای شکافی بزرگ که محل قرار گیری نخ است، سوزن با عبور از لایه های چرم باعث اتصال و بهم پیوستن قطعات می‎شود. سوزن ها در اندازه های مختلفی وجود دارند. شما باید یک سوزن سنگین وزن داشته باشید که به اندازه کافی بادوام باشد تا بتواند از طریق چرم بخیه کند. برای بهترین نتیجه ، شما باید نخ توری یا مومی را انتخاب کنید که مخصوص چرم طراحی شده است.

۲-۱-۴- بشکاف

ابزاری است که برای شکافتن درز‎ها، دوخت‎ها و جا دکمه‎ها استفاده می‎شود.

۳-۱-۴- انگشتانه

ابزاری فلزی و سخت که در نوک انگشت قرار می‎گیرد و مانع فرو رفتن سوزن به انگشت می‎شود.

۴-۱-۴ نخ

بندی نازک که بافتی منسجم دارد و برای اتصال قسمت‎های مختلف یه محصول چند تیکه به کار می رود. انواع مختلفی دارد و هر کدام دارای قطر و ضخامت متفاوتی می باشد.

۱-۴-۱-۴- نخ ابریشمی

نوعی نخ ساده و ارزان که در دوخت‎های صنعتی چرمی مورد استفاده قرار می‎گیرد، معمولا برای وصل کردن تکه‎های مختلف به‎کار برده می‎شود. به دلیل نداشتن لایه چربی(موم) عمر آن نسبت به سایر نخ ها کمتر است و استقامت کمتری دارد.

۲-۴-۱-۴- نخ موم زده

نخ‎های ابریشمی که موم زده شده اند را نخ موم‎دار می گویند و معمولا برای چرم‎دوزی مورد استفاده قرار می‎گیرند و در رنگ‎های مختلف موجود می باشند. این نخ ها به دلیل مقاومت بالا و استحکامی که نسبت به سایر نخ‎ها دارند بیشتر مورد استفاده قرار می‎گیرند.

۳-۴-۱-۴- تریشه مصنوعی

نوعی نخ با قطر بسیار بالا که جهت دوخت‎های تزیینی برای زیبایی محصولات استفاده می‎شود.

۴-۴-۱-۴- تریشه طبیعی

برش‎های نازک چرم طبیعی است، که بسیار مستحکم می‏باشد. معمولا به عنوان دستبند و یا منگوله کیف به کار برده می‎شود.

– ابزارهای برش

یکی دیگر از موارد اساسی که نمی توانید بدون آن کار کنید چاقوی تیز یا ظروف برش است. باز هم ، قیچی های هنری منظم احتمالاً روی چرم کار نمی کنند. آنها فقط به اندازه کافی سنگین نیستند که بتوانند چرم را تمیز کنند. مهم است که همیشه هر چاقو یا وسایل برش را تیز نگه دارید. چاقوی کسل کننده موثر نخواهد بود و همچنین می تواند خطرناک باشد. این ممکن است لغزنده باشد ، و در نتیجه برش به جای چرم به پوست شما منجر شود. هنگام استفاده از چاقو ، می خواهید مطمئن شوید که سطح مناسبی برای برش آن دارید. برش چرم یک بخش اساسی در تولید کالاهای چرمی است و چند گزینه مختلف برای انجام کار وجود دارد ، بنابراین انتخاب محدود می‌باشد. متداول ترین ابزار مورد استفاده یک چاقوی ابزار استاندارد ، یک برش چرخشی یا یک چاقوی گرد است.

۱-۲-۴- قیچی

قیچی‎های مخصوص برای چرم‎دوزی دارای دسته‎های بزرگ و تیغه کوچک هستند و برای برش چرم استفاده می‎شود. برای قسمتهایی که برش آنها با کاتر دشوار است مانند گوشه ها و هلال ها از قیچی استفاده میشود. برای برش قطعات مختلف چرم از قیچی های مخصوص چرم دوزی که دارای دسته های بزرگ و تیغه های کوچک هستند استفاده می شود که این شکل از قیچی چرم، برش انواع چرم را آسان تر می کند و بیشتر برای قسمت هایی که نمی شود با کاتر برش دادمثل گوشه ها وهلال ها مورد استفاده قرار میگیرد. قیچی کار با چرم باید از تیزی کافی برخوردار بوده و کُند نباشد تا چرم را به خوبی برش بزند و از بین نبرد.

– نخ چین

نخ چین یا نخ بُر ابزاری کوچک و بسیار تیز است که از آن برای بریدن نخ‎های اضافه یا نخ‎های انتهای کار استفاده می شود. این ابزار صرفا برای بریدن نخ‎های نازک مناسب است و برش پارچه، کاغذ و سایر مواد سبب کند شدن آن می‎شود.

۴-۲-۴- چاقوی لوییس

چاقو احتمالاً متداول ترین ابزار در چرم دوزی است، برای برش تکه‌های چرم، جهت نازک کردن لبه‎های چرم و لب‌تا کردن آن برای دوخت آسان مورد استفاده قرار می‌گیرد. چاقوهای چرمی نیز برای شکل دهی و در بعضی موارد به پایان رساندن استفاده می شوند.

۳-۴- ابزارهای چسباندن

۱-۳-۴- قلمو چسب

برای استفاده از چسب‎های کیلویی از قلموی مخصوص استفاده می‎شود. این ابزار برای پخش کردن چسب بر روی سطح کار می‎باشد.

۲-۳-۴- کرپ ( پاک کن چرم)

ابزاری مخصوص جهت پاک کردن اثر خطوط و چسب است که بر روی چرم باقی‎مانده است، این ابزار به راحتی و بدون آسیب زدن به چرم آن را پاک می کند.

۴-۴- ابزارهای نگهداری

۱-۴-۴- تخت کار

ابزاری است که برای برش زدن چرم، پارچه و نمد مورد استفاده قرار می گیرد. ضخامت صفحه برش، ۱.۵ میلی متر و در سایزهای A3، A4 و سایر اندازه ها تولید می شود. سطح این صفحه به صورت مدرج با مقیاس های سانتی متر و اینچ ساخته می شود.
انواع تخته کار:
۱-۱-۴-۴- فایبرگلاس
۲-۱-۴-۴- پلاستیک فشرده

۲-۴-۴- گیره

این ابزار نقش پرس را ایفا می کند، برای نگه داری چرم بر روی میز کار بعد از چسب زدن است. همچنین می توان چند لایه چرم را توسط گیره روی هم فیکس کرده و تمامی لایه ها را به یک باره سوراخ کرد.

۱-۲-۴-۴- گیره پا اسبی مخصوص دوخت دو سوزنه

این ابزار از جنس چوب می‎باشد که توسط اهرم باز و بسته می شود. به اینصورت که چرم را ثابت و بدون حرکت نگه میدارد تا بتوانید بصورت هم زمان از هر دو دست خود استفاده کنید.

۵-۴- ابزارهای علامت زنی

۱-۵-۴- مشته

یکی از لوازم چرم دوزی پرکاربرد مشته است، برای ضربه زدن به سمبه مورداستفاده قرار میگیرد و برای ایجا سوراخ با سمبه احتیاج به فشاری هست که توسط مشته انجام می شود. مشته ابزاری شبیه به  گوشت کوب و فولادی می باشد که وزن سنگینی دارد. از این ابزار برای محکم تر کردن اتصالات چرم و آستر و سایر قطعات چرمی به یکدیگر استفاده می‎شود.
۲-۵-۴- چکش

چکش یا ماله همانند مشته ابزاری برای ضربه زدن به سنبه و ایجاد سوراخ است.

۳-۵-۴- سنبه

یکی از لوازم چرم دوزی سمبه‎ها هستند که از جنس فولاد می‎باشند، برای ایجاد سوراخ‎هایی بروی چرم استفاده می‎شوند. سنبه‎ها در ابعاد و شماره‎های مختلف موجود می‎باشند که با توجه به سوراخ‎هایی که باید ایجاد کنید شماره‎های متفاوتی دارند. برخی از سمبه‎ها دارای اشکال خاصی مانند ستاره، گل و غیره روی چرم ایجاد می کنند که برای ایجاد طرح‎های تزیینی روی چرم از آنها استفاده می‎شود. برای چرم های نازک ازسمبه ۰/۵ و برای چرم‎های ضخیم‎تر سمبه باشماره بالا استفاده می‎شود.

۱-۳-۵-۴- سنبه گرد(پانچر)

رایج ترین و معمول ترین نوع سنبه است، مقطع گرد دارد و مدادی شکل است.

۲-۳-۵-۴- سنبه شکلی

سطح مقطع این سنبه ها به صورت اشکال هندسی می‎باشد و برای زیبایی کار استفاده می‎شوند.

۳-۳-۵-۴- سنبه حکاکی

نوعی از سنبه که دارای نقش‎های مختلف است و جهت حک کردن این نقوش روی چرم استفاده می‎شود.

۴-۳-۵-۴- سنبه اریب زن یا چنگالی

استفاده از اریب زن یا سمبه چنگالی برای ایجاد سوراخ‌های کوک بسیار ساده است. این ابزار سوراخ‌ها را با فاصله‌های یکسان، هم راستا و هم اندازه ایجاد می‎کند. استفاده از این ابزار باعث افزایش سرعت کار می‎شود.

۵-۳-۵-۴- سنبه کمربندی

سنبه کمربندی بسیار بادوام و از جنس فولاد سخت می‎باشد. برای برش زدن آسان قسمت انتهایی کمربند و برای تمیزکاری از سنبه کمربندی استفاده می‎شود. این ابزار تخصصی و مورد نیاز تولیدکنندگان محصولات چرمی می باشد.

۶-۳-۵-۴- سنبه چاک زن

ابزاری از جنس فولاد که برای ایجاد برش های کوچک یک سانتی استفاده می‌شود.

– ابزارهای اندازه گیری

۱-۶-۴- خط کش نشانه

جهت نشانه گذاری نقاط و رسم الگوی دقیق و منظم مورد استفاده قرار می‎گیرد.

۲-۶-۴- خط کش فلزی

برای کار با چرم خط‎کش‎های فلزی مناسب‎ترین گزینه هستند، زیرا در هنگام کار با کاتر لبه‎های خط‎کش از بین نمی‎رود. خط کش در سایز های (۲۰، ۳۰ و ۵۰) بیشتر مورد استفاده می باشد.

۳-۶-۴- گونیا

این ابزار برای علامت گذاری با زاویه ۹۰ درجه استفاده میشود.

۷-۴- ابزارهای رسم

۱-۷-۴- خودکار ژله ای

خودکارهای ژله ای بدون بدنه‎ی پلاستیکی عرضه می‎شوند و برای علامت گذاری روی چرم استفاده می‎شود و اثر آنها پس از برش و سنبه زدن با استفاده از کِرِپ یا پاک کن چرم که از چربیِ حیوانات تهیه می شود قابل حذف و اصلاح هستند.

۲-۷-۴- خودکار نقره ای

هنگام رسم الگو و مشخص کردن محل دوخت‎ها از خودکار اکلیلی نقره‎ای استفاده می‏ شود، زیرا اثر آن به راحتی با دستمال مرطوب از بین می‎رود.

۳-۷-۴- خودکار نوبوک

برای علامت گذاری روی چرم مورد استفاده قرار میگیرد و در نهایت پس از پایان کار به راحتی اثر آن از بین میرود.

۴-۷-۴- مقوای شطرنجی یا کاغذ الگو

بعد از چرم مهم‎ترین ابزار در چرم دوزی، الگو است. برای رسم الگو‌های دقیق باید از مقوای پشت شطرنجی استفاده کنید و در اندازه گیری دقت کافی داشته باشید.
مقاله ی مصور انگلیسی از فرایند چرم دوزی

۵- مراحل کار چرم دوزی

۱-۵- تهیه الگو

۶- انواع دوخت در چرم دوزی

۱-۶- دوخت بخیه
۲-۶- ساقه دوزی
۳-۶- دندان موشی
۴-۶- دوخت رومی
۵-۶- دوخت زنجیره
۶-۶- دوخت زیگزاگ
۷-۶- دوخت حصیری